عصارخانه ها:

در شهرهای کویری ایران از دیرباز کارخانه های روغن کشی به نام عصارخانه وجود داشته است. این عصارخانه ها نقش بسیار مهمی از لحاظ صنعت و اقتصاد، تأمین روشنایی، تقویت درختان میوه و محصولات کشاورزی، تغذیه دام ها، رنگ آمیزی، صابون سازی و تهیه برخی مواد خوراکی داشته اند. این کارخانه های سنتی از زمان حضور کارخانه های صنعتی به حاشیه رانده شده و بناهای آنان نیز که از لحاظ مهندسی معماری سنتی بسیار حائز اهمیت است، در معرض فراموشی و نابودی قرار گرفته اند و بر ماست که در حفظ و مرمت و نگهداری بنای عصارخانه های موجود که امروزه تنها تعداد انگشت شماری از آنها باقی مانده است، تلاش نمائیم.
عصارخانه های اصفهان:
اصفهان دارای 17 عصارخانه بوده است که متأسفانه امروزه تنها 2 عصارخانه شاهی در بازار و عصارخانه ی شیخ بهایی در کوی جماله سالم باقی مانده است و بقیه یکی پس از دیگری بدست ویرانی و نابودی سپرده شده اند.
عصارخانه ی شیخ بهایی که با نام کوی جماله نیز شناخته می شود از آثار قبل از صفویه است و در کوی جماله، نزدیک مسجد جامع اصفهان و در همسایگی حمام شیخ بهایی قرار دارد.
ساختمان عصارخانه :
ساختمان عصارخانه عبارت بوده از یک بنای دو طبقه که طبقه ی همکف از انبارهای بزرگ و خمره های ذخیره و دستگاهی که بعضی دانه های روغنی را بو میداده ، تشکیل می شده است. در ورودی نیز در این طبقه قرار داشته و محصولات تولید شده از طریق حجره ی کنار در به مردم فروخته می شده است.
در طبقه ی زیرین که فضای اصلی عصارخانه بوده، چند انبار، چند فضای مدور بهم پیوسته به نام “دوره سنگ” برای آسیا کردن دانه ها توسط چارپایان و فضای تیرخانه برای روغن گیری وجود داشته است.
روش روغن گیری:
دانه های روغنی خام ابتدا در زیر سنگی به نام “بارمالی” که توسط چارپایانی چون گاو، شتر یا قاطر می چرخیده، ساییده و نرم می شده و سپس به دانه های ساییده شده مقداری آب اضافه میکردند تا خمیر شود. خمیر بدست آمده را در سبدهای ضخیم دایره شکلی به نام “کوپی” میریختند و برای روغن گیری به قسمت تیرخانه می بردند. کوپی های مملو از خمیر دانه های روغنی در محل “تیلوه” که پاچال هم نام دارد، روی هم چیده می شده و به وسیله ی تیری کوچک تر به نام “کارماله” قدری فشار به کوپی ها می آورده تا اینکه زیر کار برای تیر بزرگ مهیا می شده است. سپس چندین قطعه چوب قطور گرد به نام “شاگرده” زیر محلی از تیر بزرگ به نام “فرنگ” چیده و تیر بزرگ را به تدریج پایین می آورند تا بر اثر فشار زیاد، روغن دانه ها خارج شده و در خمره ای که کف پاچال در زمین بوده ذخیره می شده است.
منابع:
ـ کلانتری، محمدمهدی. 1394. اجرای طاق عرق چین در فصل دوم مرمت عصارخانه ی شیخ بهایی اصفهان، مجله بوم، شماره 4.
ـ بهشتیان، عباس. 1349. تاریخچه عصارخانه. مجله هنر و مردم «دوره 9، شماره 99، دی1349»: ص30-35.
ـ بهشتیان، عباس. 1351. نشریه شماره 2: آثار باستانی گمنام: عصارخانه های اصفهان. اصفهان: اداره کل اطلاعات.
ـ مرکز اسناد میراث فرهنگی استان اصفهان.